मजबूर Forced ਮਜਬੂਰ 1947

While the most famous poem by Amrita on the 1947 Partition is Aaj Aakhan Waris Shah Nu, it is her lesser known poem Majboor that captures the tragedy in personal terms. It is estimated that over hundred thousand women were abducted and raped on both sides during the Partition.

मजबूर

मेरी माँ की कोख मजबूर थी 

मैं भी तो एक इन्सान हू

आज़ादी की टक्कर में 

उस चोट का निशान हूँ

उस हादसे की लकीर हूँ

जो मेरी माँ के माथे पर 

लगनी ज़रूर थी

मेरी माँ की कोख मजबूर थी 

लानत हूँ मैं वो
जो इंसान पर पड़ रही
पैदाइश हूँ उस वक़्त की
जब टूट रहे थे तारे
जब बुझ गया था सूरज
और चाँद की आँख भी बेनूर थी
मेरी माँ की कोख मजबूर थी

मैं ख्रौंड हूँ उस ज़ख़्म का
मैं धब्बा हूँ माँ के जिस्म का
मैं ज़ुल्म का वह बोझ हूँ
जो मेरी माँ ढोती रही
मेरी माँ को अपने पेट से
एक बांस आती रही

कौन जान सकता है
कितना मुश्किल है
इन्सान के ज़ुल्म को
पेट में पालना
अंग अंग झुलसना
और हड्डियों को पिघलाना

फल हूँ मैं उस वक़्त का

जब आज़ादी के पेड़ पर 

पड़ रही इक बौर थी 

मेरी माँ की कोख मजबूर थी 

Forced (1947)

When my mother's womb was forced

          I came, as a child must

I am the mark 

          of our fight 

          for Independence 

I am the scar 

          of a wound 

          left on her brow

When my mother's womb was forced

I am the shame 

          of mankind

          born at a time

          when sun and moon 

          hid their light

          and stars fell 

          dead in the night

When my mother's womb was forced

I am the scab 

          in her womb
          she had to nurse
          by burning her bones
          she smelled its stench

          in the wind
When my mother's womb was forced

I am the fruit 

          which ripened
          on the tree of Independence
When my mother's womb was forced

NOTES

Amrita uses an ingenious device in this poem to give voice to these abducted women: she chooses to write in the voice of a child born of rape during these times. This immediately makes personal and visceral thousands of such atrocities committed during that time. It is worth noting that she does not identify the child’s background or faith. What Amrita does identify is the child’s meaning to us all: I’m the scar...I’m the scab...I’m the shame...I’m the fruit.. of Independence. The poem is a devastating verdict on the price of the country's independence - and forces us to hear it from the voice of the innocent.

Amrita uses the metaphor of the womb as a contested social and personal landscape quite often in her poetry. During Partition, wombs of thousands of women were literally a political war zone and she calls out here the cost of such a war. Her womb metaphor and imagery is subtle and varied, rather than ideological. Womb is a social cost for a woman to bear in her poem Debt [Ek Ghatna], a personal salvation in Winter [Jada], and source of spiritual fire in Words [Akshar] and a place of hope in Prayer [Arz]. 

ਮਜਬੂਰ

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਮਜਬੂਰ ਸੀ 

ਮੈਂ ਭੀ ਤਾਂ ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ 

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਟੱਕਰ ਵਿਚ

ਓਸ ਸੱਟ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਾਂ

ਓਸ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਚਿੰਨ ਹਾਂ

ਜੋ ਮਾੰ ਮੇਰੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ 

ਲੱਗਣਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ 

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਮਜਬੂਰ ਸੀ 

ਧਿਰਕਾਰ ਹਾਂ ਮੈਂ ਓਹ, ਜਿਹੜੀ 

ਇਨਸਾਨ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੀ

ਪੈਦਾਇਸ਼ ਹਾਂ ਉਸ ਵਕ਼ਤ ਦੀ

ਜੱਦ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਰੇ 

ਜੱਦ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ ਸੂਰਜ

ਤੇ ਚੰਦ ਵੀ ਬੇ ਨੂਰ ਸੀ

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਮਜਬੂਰ ਸੀ 

ਮੈਂ ਖਰੀੰਡ ਹਾਂ ਇਕ ਜ਼ਖਮ ਦਾ

ਮੈਂ ਧੱਬਾ ਹਾਂ ਮਾੰ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦਾ

ਮੈਂ ਜ਼ੁਲਮ ਹਾਂ ਓਹ ਬੋਝ ਹਾਂ

ਜੋ ਮਾੰ ਮੇਰੀ ਢੋਂਦੀ ਰਹੀ 

ਮਾੰ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਪੇਟ ਚੋਂ

ਸੜਿਆੰਦ ਇਕ ਔਂਦੀ ਰਹੀ 

ਕੌਣ ਜਾਂ ਸਕਦਾ ਹੈ

ਕਿਤਨਾ ਕੁ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ

ਆਖਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ

ਇਕ ਪੇਟ ਦੇ ਵਿਚ ਪਾਲਣਾ 

ਅੱਗਾਂ ਨੂੰ ਝੂਲਸਣਾ 

ਤੇ ਹੱਡਾਂ ਨੂੰ ਬਾਲਣਾ

ਫਲ ਹਾਂ ਉਸ ਵਕ਼ਤ ਦਾ ਮੈਂ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਬੇਰੀਆਂ ਨੂੰ

ਪੈ ਰਿਹਾ ਜਦ ਬੂਰ ਸੀ

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਮਜਬੂਰ ਸੀ 

Majabūra

mērī māṁ dī kukha majabūra sī 

maiṁ bhī tāṁ ika inasāna hāṁ 

āzādī dī ṭakara vica

ōsa saṭa dā niśāna hāṁ

ōsa hādasē dā cina hāṁ

jō mā mērī dē mathē utē 

lagaṇā zarūra sī 

mērī māṁ dī kukha majabūra sī 

dhirakāra hāṁ maiṁ ōha, jihaṛī 

inasāna utē pai rahī

paidā'iśa hāṁ usa vaqata dī

jada ṭuṭa rahē sī tārē 

jada bujha gi'ā sī sūraja

tē cada vī bē nūra sī

mērī māṁ dī kukha majabūra sī 

maiṁ kharīḍa hāṁ ika zakhama dā

maiṁ dhabā hāṁ mā dē jisama dā

maiṁ zulama hāṁ ōha bōjha hāṁ

jō mā mērī ḍhōndī rahī 

mā mērī nū pēṭa cōṁ

saṛi'āda ika aundī rahī 

kauṇa jāṁ sakadā hai

kitanā ku muśakila hai

ākharāṁ dē zulama nū

ika pēṭa dē vica pālaṇā 

agāṁ nū jhūlasaṇā 

tē haḍāṁ nū bālaṇā

phala hāṁ usa vaqata dā maiṁ

āzādī dī'āṁ bērī'āṁ nū

pai rihā jada būra sī

mērī māṁ dī kukha majabūra sī

majaboor

meree maan kee kokh majaboor thee 

main bhee to ek insaan hoo

aazaadee kee takkar mein 

us chot ka nishaan hoon

us haadase kee lakeer hoon

jo meree maan ke maathe par 

laganee zaroor thee

meree maan kee kokh majaboor thee 

laanat hoon main vah

jo insaan par pad rahee

paidaish hoon us vaqt kee

jab toot rahe the taare

jab bujh gaya tha sooraj

aur chaand kee aankh bhee benoor thee

meree maan kee kokh majaboor thee

main khraund hoon us zakhm ka

main dhabba hoon maan ke jism ka

main zulm ka vah bojh hoon

jo meree maan dhotee rahee

meree maan ko apane pet se

ek baans aatee rahee

kaun jaan sakata hai

kitana mushkil hai

insaan ke zulm ko

pet mein paalana

ang ang jhulasana

aur haddiyon ko pighaalana

phal hoon main us vaqt ka

jab aazaadee ke ped par 

pad rahee ik baur thee 

meree maan kee kokh majaboor thee