1.
एक पत्थरों का नगर था
सूरज वंश के पत्थर और चन्द्र वंश के पत्थर
उस नगर में रहते थे
और कहते हैं -
जुल्मी राजाओं का राज था
ना राजाओं के कान थे
ना प्रजा की आवाज़ थी
इसीलिए -
वो लोग जब रोए थे
पत्थरों के हो गए थे
2
पत्थर के देवता, पत्थर के पुजारी
और ना कोई अंग छूता
और ना ही बिरहा भंग होता
और पत्थरों के नगर में, सूरज का घोड़ा हिनहिनाता
पत्थरों पे पैर पटकता
बादलों के हाथी चिंघाड़ते, पत्थरों को पैरों से उखाड़तें
रातों का अँधेरा फुंकारता, पत्थरों को कुंडली मारता
और उपर से राजाओं का हुक्म: दफा एक सौ चौन्तालिस
[दफा एक सौ चौन्तालिस - law prohibiting gathering of people]
3
और पत्थर सहम के बैठते, जब दिल की गुठ में
तो छाती में हरकत की तरह, कोई पीला फूल, पत्ता
यां हरी घास का तीला, एक पत्थर से ऐसे फूटे
जैसे काँप के एक ऋषि की तपस्या टूटे
ज़िन्दगी बुझती और जगती थी
और यूँ - पत्थरों के नगर में
पत्थरों की वंश बढ़ती थी
4
एक थी शिला, और एक था पत्थर
और उनका उस नगर में संयोग लिखा था
और उन्होंने मिल कर एक वर्जित फल चखा था
मैं अब भी बैठूं तो एक ख्याल आता है
कि मैं अगर होती एक हरी पत्ती
उनके बदन की सांस, एक नन्ही कोपल
तो उनकी छाती मुझे नसीब होती
5
सूरज का घोड़ा हिनहिनाता, बादलों के हाथी चिंघाड़ते
और रातों के सांप और राजाओं के हुक्म फुंकारते
पर उन की आड़ में मैं स्थिर बैठ जाती
और किसी ममता की दरार में छुपी रहती
पर वह शायद चकमाक पत्थर थे
जो मैले आसमान तले, मैली धरती पे
एक पत्थरों की सेज पर सोए
और पत्थरों की रगड़ से
मैं आग सी जन्मी, आग की रुत में
6
बदन से आग जन्मी, तो पत्थर भी कांपा
- और शिला भी कांपी
फिर बदन की आग उन्होंने झोली में डाली
और धुंए की गुट्टी आग को चटाई
हंसी तो हंसी, एक पवनों की दाई
रोई तो रोई, जिसने कोख में जमाई:
"पत्थरों की झोली में आग ना खेले
पत्थरों के दुख होते पत्थरों जितने
पत्थरों की जीभ पर पड़ें पत्थरों के छाले
हम धरती के हवाले, तू पवनों के हवाले"
7
फिर एक सन्नाटा -
उन्होंने कुछ ना कहा
आँखें मींचने से पहले शायद यह भी ना देखा
कि एक जनमती आग ने एक लंबी आह भरी
आग के होंठों पे लिखी एक लंबी सी आह
और आग की हड्डियों में भरा धुआं ही धुआं
यह बहती हवाएं मुझे जहाँ भी ले जातीं
गर्म गर्म राख मेरे बदन से झड़तीं
और रोज़ मेरी उम्र का जो भी दिन चड़ता
मैं उसे अंग लगाती, और वह राख़ हो जाता
8
मैं सोचती --
क्या धुंए की लकीर-सी माथे की लकीर कांपती है?
क्या माँ की कोख से चिता की आग जनमती है?
मैं चिता की आग में जलती
और चिता की आग सी जलती
पर - नींद का अन्धेरा इस तरह होता
कि सपनों की एक नीली लपट सी निकलती
और लगता -
कि चिता की आग, आग का अपमान है
किसी सोहनी, सस्सी और हीर में जो आग थी
मुझे उस आग की पहचान है
और एक ख्याल आता
कि सिर्फ मरघट की आग, आग नहीं होती
यह आग की तौहीन है
और लगता -
कि पत्थरों के नगर में
जो "वारिस" ने आग लगाई थी
यह मेरी आग भी, उसी की जां-नशीन है
आग, आग की वारिस
["वारिस" - reference to Waris Shah Poet
वारिस - heir
जां-नशीन - descendant]
9
पर पत्थरों की नगरी, कोई आग ना पाले
छातियों के चुहले, कोई आग ना जलाये
माथों की भट्टी पर, कोई आग ना सेके
और मेरी जीभ पर उठे, उस आग के छाले
10
वह पत्थरों के नगर वाले
कहते तो कहते -इस आग को बुझाओ
डालो, डालो, किसी नाली में डालो
दो, दो, नाख़ून गले में दे दो
जाओ, ले जाओ, इसे नदी में बहाओ
एक पत्थरों का नगर था पत्थरों के किनारे
पर कोख़ की आग का कोई सेंक ना बाँटे
11
फिर वही हवा - जिसने झोली में खिलाया
और जिसने मेरी माँ की - माँ की, माँ को जनमा
कहीं से दौड़ कर आयी
और हाथों में कुछ अक्षर ले आयी
"इन्हें छोटी कालीं रेखाएं ना जानना
यह रेखाओं के गुच्छे, तेरी आग के साथी
देख! अक्षरों में होता, आग का साहस
आग का साहस, है आग से बड़कर"
और यह कहती वह गुज़र गयी आगे
"तेरी आग की उमर इन अक्षरों को लागे"
1
There was a city of stones
where lived the dynasties
of Sun and Moon
And it is said -
Tyrants who ruled the land
had no ears
And their subjects
had no voice
So when the people shed tears
they turned to stone
2
Their gods were made of stone
their priests too
So there was
no blissful union
and no end
to the separation
among the stones
In this city of stones…
The sun horse would neigh
and stamp its hooves on
the cobblestones
The cloud elephants would trumpet
and overturn with their feet
the cobblestones
The darkness of the night would hiss
and coil around
the cobblestones
While the law of the tyrants
forbade any
gathering of the stones
3
When the stones huddled
in the corner of a heart
a trembling desire
would well up
As a yellow flower
or a blade of green grass
sprouts from a stone
As a hermit
startles awake
shivering from a trance
Life flickered off and on
and thus grew
the lineage of stones
in the city of stones
4
There was once a slab, and a stone
destined to meet in that city
who together tasted
the forbidden fruit
Even now I wonder
if I had been a green leaf
a breath of their body
a tender shoot
Their breasts could have been my destiny
5
The sun horse would have neighed
the cloud elephants
would have trumpeted
the serpents of the night
would have hissed
the laws of the tyrants
But I would have sit still
hidden in their loving folds
Perhaps these stones were flint
who under the sullied sky
and above the soiled earth
Sleeping on a bed of stones
rubbed against each other
And thus I was born of fire
in the season of fire
6
When the fire was born from their body
the stone trembled, and
the slab trembled too
Then they took their body’s fire in the lap
And gave the newborn
a fleck of smoke
as its first lick
When it laughed
the midwife
breeze, laughed
When it cried
the one who carried it
in her womb, cried
“Fire does not play in the lap of stones
the plight of stones is as old as stones
the tongues of stones get blisters of stones
We belong to the earth
you belong to the winds”
7
Then there was a silence;
no one said anything
and as they shut their eyes
they did not even see
The newborn fire
let out a flame;
on the lips of fire
was written a sigh;
in the bones of fire
was nothing but smoke
Wherever the flowing breeze took me
my body shed
hot ashes
Every day of my life
that I embraced
turned to ashes
8
I wondered
does the line of my forehead
quiver like a line of smoke?
are the flames of funeral pyre
born of a mother’s womb?
I burned in the funeral pyre
I burned like the funeral fire
but sometime
in the dark of my sleep
would flicker
a blue flame of dreams
I thought
the fire of a funeral pyre
is an insult to the fire;
the fire that burns within lovers
like Sassi, Punnu and Heer
I recognize that fire;
the funeral fire
is not the only fire
The fire that Waris lit
in the city of stones
my fire is an heir
to that fire
Fire bequeathed by fire
9
But in the city of stones
no one tends to the fire
In the hearth of our bosoms
no one lights the fire
In the kiln of our minds
no one warms the fire
And my tongue gets blisters
from their fire
10
Those who lived in the city of stones
Said only this:
put out this fire
bury it in the cellar
choke it, claw it
and drown it in the river
So in the city full of stones
by a stone bank
there was no one
to share with
the fire burning
in the womb
11
Then the same breeze
that had raised me in her lap
who had born my mother
her mother
- and her mother too -
came running from nowhere
with a bundle of words in her hands
“Don’t think of these as mere lines of black
these bundles of words
are peers to your flame
Look! the words have the daring of fire
and the daring of fire
is bigger than the fire”
Saying this she went her way
with the blessing
“May the life of your fire
be added to your words”
1
ਇਕ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਨਗਰ ਸੀ -
ਸੂਰਜ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪੱਥਰ ਤੇ ਚੰਦਰ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪੱਥਰ
ਉਸ ਨਗਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ...
ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ --
ਕਿ ਜ਼ੁਲਮੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ
ਨਾ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਕੰਨ ਸਨ, ਨਾ ਪਰਜਾ ਦੀ 'ਵਾਜ ਸੀ
ਤੇ ਤਾਹਿਓਂ - ਓਹ ਲੋਗ ਜਦ ਰੋਏ ਸਨ
ਪੱਥਰ ਦੇ ਹੋਏ ਸਨ...
2
ਪੱਥਰ ਦੇ ਦੇਵਤਾ, ਪੱਥਰ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ
ਤੇ ਵਸਲ ਅੰਗ ਨਾ ਛੋੰਦਾ
ਤੇ ਬਿਰਹਾ ਭੰਗ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ...
ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਵਿਚ, ਸੂਰਜ ਦਾ ਘੋੜਾ ਹੀਣ ਕਦਾ
ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਪੈਰ ਪਟਕਦਾ
ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਹਾਥੀ ਚਿੰਗਾੜਦੇ, ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਪੈਰੋਂ ਉਖਾੜਦੇ
ਰੰਤਾਂ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਸ਼ੂਕਦਾ, ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਕੁੰਡਲੀ ਮਾਰਦਾ
ਤੇ ਉੱਤੋਂ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ, ਦਫ਼ਾ ਇਕ ਸੌ ਚੁੰਤਾਲੀ ...
3
ਤੇ ਪੱਥਰ ਸਹਿਮ ਕੇ ਬਹਿੰਦੇ, ਜਦ ਦਿੱਲਾਂ ਦੀ ਗ੍ਗੁਠੇ
ਤਾਂ ਛਾਤੀ ਤੇ ਹਰਖ ਵਾਂਗੂੰ , ਕੋਈ ਪੀਲਾ ਫੁਲ ਪੱਤਰ
ਜਾਂ ਸਾਵੇ ਘਾਹ ਦਾ ਤੀਲਾ, ਇਕ ਪੱਥਰ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟੇ
ਜਿਉਂ ਕੰਬ ਕੇ ਇਕ ਰਿਖੀ ਦੀ ਤੱਪਸਿਆ ਟੁੱਟੇ ...
ਜਿੰਦ ਬੁਝਦੀ ਤੇ ਜਗਦੀ ਸੀ
ਤੇ ਇੰਜ - ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਵਿਚ
ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਵਧਦੀ ਸੀ...
----
4
ਇਕ ਸੀ ਸ਼ਿਲਾ, ਤੇ ਇਕ ਸੀ ਪੱਥਰ
ਤੇ ਓਨਾਂ ਦਾ ਉਸ ਨਗਰ ਵਿਚ, ਸੰਜੋਗ ਲਿਖਿਆ ਸੀ,
ਤੇ ਉੰਨਾਂ ਨੇ ਰਲ ਕੇ, ਇਕ ਵਰਜਤ ਫਲ ਚਖਿਆਂ ਸੀ...
ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬੈਠਾਂ, ਤਾਂ ਇਕ ਖਿਆਲ ਔਂਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਜੇ ਹੁੰਦੀ ਇਕ ਹਰੀ ਪੱਤੀ
ਉਨ੍ਨਾ ਦੇ ਪਿੰਡੇ ਦਾ ਹਉਕਾ - ਇਕ ਸਾਵੀ ਕਰੂੰਬਲ
ਤਾਂ ਉਨ੍ਨਾ ਦੀ ਛਾਤੀ ਮੈਨੂ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦੀ,
5
ਸੂਰਜ ਦਾ ਘੋੜਾ ਹੀਣਕਦਾ, ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਹਾਥੀ ਚਿੰਗਾੜਦੇ
ਤੇ ਰਾਤਾਂ ਦੇ ਸੱਪ ਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਸ਼ੂਂਕਦੇ
ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਓਹਲੇ , ਮੈਂ ਨਿੱਸਲ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ,
ਤੇ ਕਿਸੇ ਮਮਤਾ ਦੀ ਤ੍ਰੇਰ੍ਡ ਵਿਚ ਲੁੱਕੀ ਰਹਿਂਦੀ
ਪਰ ਓਹ ਖੌਰੇ ਚਕਮਾਕ ਪਥਰ ਸਨ
ਜੋ ਮੈਲੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਹੇਠ੍ਹਾਂ, ਤੇ ਮੈਲੀ ਧਰਤ ਤੇ ਉੱਤੇ,
ਇਕ ਪਥਰਾਂ ਦੀ ਸੇਜ ਤੇ ਸੁੱਤੇ
ਤੇ ਪਥਰਾਂ ਦੀ ਰਗੜ ਵਿਚੋਂ
ਮੈਂ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਜੰਮੀ - ਅੱਗ ਦੀ ਰੁੱਤੇ
-----
6
ਪਿੰਡੇ 'ਚੋਂ ਅੱਗ ਜੰਮੀ
ਤਾਂ ਪਥਰ ਵੀ ਕੰਬਿਆ ਤੇ ਸਿਲਾ ਵੀ ਕੰਬੀ
ਫੇਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਅੱਗ, ਉੰਨਾਂ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾਈ
ਤੇ ਧੁਏਂ ਦੀ ਗੁੜਤੀ, ਅੱਗ ਨੂ ਚਟਾਈ
ਹੱਸੇ ਤਾ ਹੱਸੇ, ਇਕ ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਦਾਈ
ਰੋਵੇਂ ਤਾ ਰੋਵੇਂ, ਜਿਹਨੇ ਕੁਖ ਵਿਚੋਂ ਜਾਈ
"ਪਥਰਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਅੱਗ ਨਾ ਖੇਡੇ
ਪਥਰਾਂ ਦੇ ਦੁਖ਼ ਹੁੰਦੇ ਪਥਰਾਂ ਜੇਡੇ
ਪਥਰਾਂ ਦੀ ਜੀਭੇ ਪਥਰਾਂ ਦੇ ਛਾਲੇ
ਅਸੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ, ਤੂੰ ਪੌਣਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ। .."
7
ਫੇਰ ਸੁੰਨ ਦਾ ਆਲਮ,
ਤੇ ਉੰਨਾ ਕੁਝ ਨਾ ਆਖਿਆ
ਅੰਖੀਆਂ ਮੀਟਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਨਾ ਵੇਖਿਆ
ਇਕ ਜਮਦੀ ਅੱਗ ਨੇ, ਇਕ ਲੰਬਾ ਦਾ ਹਉਕਾ ਲਿਆ। ..
....
ਅੱਗ ਦੇ ਹੋਂਠਾਂ ਤੇ ਲਿਖਿਆ, ਇਕ ਲੰਬਾ ਜਿਹਾ ਹਉਕਾ
ਤੇ ਅੱਗ ਦੇ ਹੱਡਾਂ 'ਚ ਹੁੰਦਾ ਇਕ ਧੂਆਂ ਹੀ ਧੂਆਂ
---
ਇਹ ਵਗਦੀਆਂ ਪੌਣਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਜਿਥੇ ਵੀ ਖੜਦੀਆਂ
ਤੱਤੀਆਂ ਸੁਆਹਵਾਂ, ਮੇਰੇ ਪਿੰਡੇ ਤੋਂ ਝੜਦੀਆਂ। ...
ਤੇ ਰੋਜ਼ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਹੀ ਦਿਹੁੰ ਚੜਦਾ
ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਉਹੀਓਂ ਰਾਖ ਹੁੰਦਾ। ...
8
ਮੈਂ ਸੋਚਦੀ -
ਕੀ ਧੂਏਂ ਦੀ ਲੀਕ ਵਾਂਗੂ, ਮੱਥੇ ਦੀ ਲੀਕ ਕੰਬਦੀ ਹੈ?
ਕੀ ਸਾਵਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿਚੋਂ, ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਜੰਮਦੀ ਹੈ ...
---
ਮੈਂ ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਜਲਦੀ
ਤੇ ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਵਾੰਗ ਬਲਦੀ
ਪਰ - ਨੀਂਦਰ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੁੰਦਾ
ਕਿ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਨੀਲੀ, ਇਕ ਲਾਟ ਜਿਹੀ ਨਿਕਲਦੀ
ਤੇ ਜਾਪਦਾ -
ਕਿ ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ, ਅੱਗ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਹੈ
ਤੇ ਕਿਸੇ ਸੋਹਣੀ ਜਾਂ ਸੱਸੀ, ਜਾਂ ਹੀਰ ਵਿਚ ਜੋ ਅੱਗ ਸੀ
ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ ...
ਤੇ ਇਕ ਸੋਚ ਜਿਹੀ ਆਉਂਦੀ
ਕਿ ਸਿਰਫ ਮੜੀਆਂ ਦੀ ਅੱਗ, ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ
ਇਹ ਅੱਗ ਦੀ ਤੌਹੀਨ ਹੈ
ਤੇ ਜਾਪਦਾ -
ਕਿ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਵਿੱਚ
ਜੋ ਵਾਰਿਸ ਨੇ ਅੱਗ ਬਾਲੀ ਸੀ
ਇਹ ਮੇਰੀ ਅੱਗ ਵੀ, ਉਸੇ ਦੀ ਜਾ-ਨਸ਼ੀਨ ਹੈ
ਅੱਗ, ਅੱਗ ਦੀ ਵਾਰਿਸ
9
ਪਰ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਨਗਰੀ, ਕੋਈ ਅੱਗ ਨਾ ਪਾਲੇ
ਛਾਤੀਆਂ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ, ਕੋਈ ਅੱਗ ਨਾ ਬਾਲੇ
ਮੱਥਿਆਂ ਦੀ ਭੱਠੀ, ਕੋਈ ਅੱਗ ਨਾ ਸੇਕੇ
ਤੇ ਮੇਰੀ ਜੀਭ ਤੇ ਉੱਠੇ, ਉਸ ਅੱਗ ਦੇ ਛਾਲੇ
---- ----
10
ਉਹ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਵਾਲੇ -
ਆਹਂਦੇ ਤੇ ਆਹਂਦੇ, ਇਸ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਓਂ
ਪਾਵੋ ਤੇ ਪਾਵੋ, ਕਿਸੇ ਭੋਰੇ ਵਿਚ ਪਾਵੋ
ਦੇਵੋ ਤੇ ਦੇਵੋ, ਨਹੂੰ ਸੰਘੀ ਵਿਚ ਦੇਵੋ
ਜਾਵੋਂ ਤੇ ਜਾਵੋ, ਇਹਨੂੰ ਨਦੀਏ ਰੁੜਾਓ ...
----
ਇਕ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਨਗਰ ਸੀ, ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ,
ਤੇ ਮਾਂ-ਵਾਰਹੀ ਅੱਗ ਦਾ, ਕੋਈ ਸੇਕ ਨਾ ਵੰਡੇ ....
---
11
--- ---
ਫੇਰ ਉਹੀਓ ਹਵਾ - ਜਿਹਨੇ ਝੋਲੀ 'ਚ ਖਿਡਾਇਆ
ਤੇ ਜਿਹਨੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ - ਮਾਂ ਦੀ, ਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਆ
ਕਿਤੋਂ ਦੌੜ ਕੇ ਆਈ
ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਚ, ਕੁਝ ਅੱਖਰ ਲਿਆਈ
"ਇਹ ਨਿੱਕਿਆ ਕਾਲੀਆਂ, ਲੀਕਾਂ ਨਾ ਜਾਣੀ
ਇਹ ਲੀਕਾਂ ਦੇ ਗੁੱਛੇ, ਤੇਰੀ ਅੱਗ ਦੇ ਹਾਣੀ
ਵੇਖ! ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ, ਅੱਗ ਦਾ ਜੇਰਾ
ਅੱਗ ਦਾ ਜੇਰਾ - ਅੱਗ ਤੋਂ ਵਡੇਰਾ"
ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹਿੰਦੀ, ਉਹ ਲੰਘ ਗਈ ਅੱਗੇ
"ਤੇਰੇ ਅੱਗ ਦੀ ਉਮਰਾਂ - ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੇ "
Akhar
1
Ika patharāṁ dā nagara sī -
sūraja vaśa dē pathara tē cadara vaśa dē pathara
usa nagara vica rahidē sana...
Tē kahidē hana --
ki zulamī rāji'āṁ dā rāja sī
nā rāji'āṁ dē kana sana, nā parajā dī'vāja sī
tē tāhi'ōṁ - ōha lōga jada rō'ē sana
pathara dē hō'ē sana...
2
Pathara dē dēvatā, pathara dē pujārī
tē vasala aga nā chōdā
tē birahā bhaga nā hudā...
Tē patharāṁ dē nagara vica, sūraja dā ghōṛā hīṇa kadā
patharāṁ tē paira paṭakadā
badalāṁ dē hāthī cigāṛadē, patharāṁ nū pairōṁ ukhāṛadē
ratāṁ dā hanērā śūkadā, patharāṁ tē kuḍalī māradā
tē utōṁ hākamāṁ dē hukama, dafā ika sau cutālī...
3
Tē pathara sahima kē bahidē, jada dilāṁ dī gguṭhē
tāṁ chātī tē harakha vāṅgū, kō'ī pīlā phula patara
jāṁ sāvē ghāha dā tīlā, ika pathara'cōṁ phuṭē
ji'uṁ kaba kē ika rikhī dī tapasi'ā ṭuṭē...
Jida bujhadī tē jagadī sī
tē ija - patharāṁ dē nagara vica
patharāṁ dī vaśa vadhadī sī...
----
4
Ika sī śilā, tē ika sī pathara
tē ōnāṁ dā usa nagara vica, sajōga likhi'ā sī,
tē unāṁ nē rala kē, ika varajata phala cakhi'āṁ sī...
Maiṁ hālē vī baiṭhāṁ, tāṁ ika khi'āla aundā hai
ki maiṁ vī jē hudī ika harī patī
unnā dē piḍē dā ha'ukā - ika sāvī karūbala
tāṁ unnā dī chātī mainū nasība hudī,
5
sūraja dā ghōṛā hīṇakadā, badalāṁ dē hāthī cigāṛadē
tē rātāṁ dē sapa tē rāji'āṁ dē hukama śūṅkadē
para unhāṁ dē ōhalē, maiṁ nisala baiṭha jāndī,
tē kisē mamatā dī trērḍa vica lukī rahindī
para ōha khaurē cakamāka pathara sana
jō mailē asamāna dē hēṭhhāṁ, tē mailī dharata tē utē,
ika patharāṁ dī sēja tē sutē
tē patharāṁ dī ragaṛa vicōṁ
maiṁ aga vāṅga jamī - aga dī rutē
-----
6
piḍē'cōṁ aga jamī
tāṁ pathara vī kabi'ā tē silā vī kabī
phēra piḍa dī aga, unāṁ jhōlī vica pā'ī
tē dhu'ēṁ dī guṛatī, aga nū caṭā'ī
hasē tā hasē, ika pauṇāṁ dī dā'ī
rōvēṁ tā rōvēṁ, jihanē kukha vicōṁ jā'ī
"patharāṁ dī jhōlī aga nā khēḍē
patharāṁ dē duḵẖa hudē patharāṁ jēḍē
patharāṁ dī jībhē patharāṁ dē chālē
asī dharatī dē havālē, tū pauṇāṁ dē havālē. .."
7
Phēra suna dā ālama,
tē unā kujha nā ākhi'ā
akhī'āṁ mīṭana tōṁ pahilāṁ, śā'ida iha vī nā vēkhi'ā
ika jamadī aga nē, ika labā dā ha'ukā li'ā. ..
....
Aga dē hōṇṭhāṁ tē likhi'ā, ika labā jihā ha'ukā
tē aga dē haḍāṁ'ca hudā ika dhū'āṁ hī dhū'āṁ
---
iha vagadī'āṁ pauṇāṁ, mainū jithē vī khaṛadī'āṁ
tatī'āṁ su'āhavāṁ, mērē piḍē tōṁ jhaṛadī'āṁ. ...
Tē rōza mērī umara dā, jihaṛā hī dihu caṛadā
maiṁ usanū aga lāndī, tāṁ uhī'ōṁ rākha hudā. ...
8
Maiṁ sōcadī -
kī dhū'ēṁ dī līka vāṅgū, mathē dī līka kabadī hai?
Kī sāvāṁ dī kukha vicōṁ, sivi'āṁ dī aga jamadī hai...
---
Maiṁ sivi'āṁ dī aga vica jaladī
tē sivi'āṁ dī aga vāga baladī
para - nīndara dā hanērā isa tarāṁ hudā
ki supani'āṁ dī nīlī, ika lāṭa jihī nikaladī
tē jāpadā -
ki sivi'āṁ dī aga, aga dā apamāna hai
tē kisē sōhaṇī jāṁ sasī, jāṁ hīra vica jō aga sī
mainū usa dī pahicāṇa hai...
Tē ika sōca jihī ā'undī
ki sirapha maṛī'āṁ dī aga, aga nahīṁ hudī
iha aga dī tauhīna hai
tē jāpadā -
ki patharāṁ dē nagara vica
jō vārisa nē aga bālī sī
iha mērī aga vī, usē dī jā-naśīna hai
aga, aga dī vārisa
9
para patharāṁ dī nagarī, kō'ī aga nā pālē
chātī'āṁ dē cul'hē, kō'ī aga nā bālē
mathi'āṁ dī bhaṭhī, kō'ī aga nā sēkē
tē mērī jībha tē uṭhē, usa aga dē chālē
---- ----
10
uha patharāṁ dē nagara vālē -
āhandē tē āhandē, isa aga nū bujhā'ōṁ
pāvō tē pāvō, kisē bhōrē vica pāvō
dēvō tē dēvō, nahū saghī vica dēvō
jāvōṁ tē jāvō, ihanū nadī'ē ruṛā'ō...
----
Ika patharāṁ dā nagara sī, patharāṁ dē kaḍhē,
tē māṁ-vārahī aga dā, kō'ī sēka nā vaḍē....
---
11
--- ---
Phēra uhī'ō havā - jihanē jhōlī'ca khiḍā'i'ā
tē jihanē mērī māṁ dī - māṁ dī, māṁ nū jā'i'ā
kitōṁ dauṛa kē ā'ī
tē hathāṁ dē vica, kujha akhara li'ā'ī
"iha niki'ā kālī'āṁ, līkāṁ nā jāṇī
iha līkāṁ dē guchē, tērī aga dē hāṇī
vēkha! Akharāṁ dā hudā, aga dā jērā
aga dā jērā - aga tōṁ vaḍērā"
tē isa tar'hāṁ kahidī, uha lagha ga'ī agē
"tērē aga dī umarāṁ - inhāṁ akharāṁ nū lagē"
Akshar
1.
ek pattharon ka nagar tha
sooraj vansh ke patthar aur chandr vansh ke patthar
us nagar mein rahate the
aur kahate hain -
julmee raajaon ka raaj tha
na raajaon ke kaan the
na praja kee aavaaz thee
iseelie -
vo log jab roe the
pattharon ke ho gae the
2
patthar ke devata, patthar ke pujaaree
aur na koee ang chhoota
aur na hee biraha bhang hota
aur pattharon ke nagar mein, sooraj ka ghoda hinahinaata
pattharon pe pair patakata
baadalon ke haathee chinghaadate, pattharon ko pairon se ukhaadaten
raaton ka andhera phunkaarata, pattharon ko kundalee maarata
aur upar se raajaon ka hukm: dapha ek sau chauntaalis
[dapha ek sau chauntaalis - law prohibiting gathairing of paioplai]
3
aur patthar saham ke baithate, jab dil kee guth mein
to chhaatee mein harakat kee tarah, koee peela phool, patta
yaan haree ghaas ka teela, ek patthar se aise phoote
jaise kaanp ke ek rshi kee tapasya toote
zindagee bujhatee aur jagatee thee
aur yoon - pattharon ke nagar mein
pattharon kee vansh badhatee thee
4
ek thee shila, aur ek tha patthar
aur unaka us nagar mein sanyog likha tha
aur unhonne mil kar ek varjit phal chakha tha
main ab bhee baithoon to ek khyaal aata hai
ki main agar hotee ek haree pattee
unake badan kee saans, ek nanhee kopal
to unakee chhaatee mujhe naseeb hotee
5
sooraj ka ghoda hinahinaata, baadalon ke haathee chinghaadate
aur raaton ke saamp aur raajaon ke hukm phunkaarate
par un kee aad mein main sthir baith jaatee
aur kisee mamata kee daraar mein chhupee rahatee
par vah shaayad chakamaak patthar the
jo maile aasamaan tale, mailee dharatee pe
ek pattharon kee sej par soe
aur pattharon kee ragad se
main aag see janmee, aag kee rut mein
6
badan se aag janmee, to patthar bhee kaampa
- aur shila bhee kaampee
phir badan kee aag unhonne jholee mein daalee
aur dhune kee guttee aag ko chataee
hansee to hansee, ek pavanon kee daee
roee to roee, jisane kokh mein jamaee:
"pattharon kee jholee mein aag na khele
pattharon ke dukh hote pattharon jitane
pattharon kee jeebh par paden pattharon ke chhaale
ham dharatee ke havaale, too pavanon ke havaale"
7
phir ek sannaata -
unhonne kuchh na kaha
aankhen meenchane se pahale shaayad yah bhee na dekha
ki ek janamatee aag ne ek lambee aah bharee
aag ke honthon pe likhee ek lambee see aah
aur aag kee haddiyon mein bhara dhuaan hee dhuaan
yah bahatee havaen mujhe jahaan bhee le jaateen
garm garm raakh mere badan se jhadateen
aur roz meree umr ka jo bhee din chadata
main use ang lagaatee, aur vah raakh ho jaata
8
main sochatee --
kya dhune kee lakeer-see maathe kee lakeer kaampatee hai?
kya maan kee kokh se chita kee aag janamatee hai?
main chita kee aag mein jalatee
aur chita kee aag see jalatee
par - neend ka andhera is tarah hota
ki sapanon kee ek neelee lapat see nikalatee
aur lagata -
ki chita kee aag, aag ka apamaan hai
kisee sohanee, sassee aur heer mein jo aag thee
mujhe us aag kee pahachaan hai
aur ek khyaal aata
ki sirph maraghat kee aag, aag nahin hotee
yah aag kee tauheen hai
aur lagata -
ki pattharon ke nagar mein
jo "vaaris" ne aag lagaee thee
yah meree aag bhee, usee kee jaan-nasheen hai
aag, aag kee vaaris
["vaaris" - raifairainchai to waris shah poait
vaaris - haiir
jaan-nasheen - daischaindant]
9
par pattharon kee nagaree, koee aag na paale
chhaatiyon ke chuhale, koee aag na jalaaye
maathon kee bhattee par, koee aag na seke
aur meree jeebh par uthe, us aag ke chhaale
10
vah pattharon ke nagar vaale
kahate to kahate -is aag ko bujhao
daalo, daalo, kisee naalee mein daalo
do, do, naakhoon gale mein de do
jao, le jao, ise nadee mein bahao
ek pattharon ka nagar tha pattharon ke kinaare
par kokh kee aag ka koee senk na baante
11
phir vahee hava - jisane jholee mein khilaaya
aur jisane meree maan kee - maan kee, maan ko janama
kaheen se daud kar aayee
aur haathon mein kuchh akshar le aayee
"inhen chhotee kaaleen rekhaen na jaanana
yah rekhaon ke guchchhe, teree aag ke saathee
dekh! aksharon mein hota, aag ka saahas
aag ka saahas, hai aag se badakar"
aur yah kahatee vah guzar gayee aage
"teree aag kee umar in aksharon ko laage"
