While the most famous poem by Amrita on the 1947 Partition is Aaj Aakhan Waris Shah Nu, it is her lesser known poem Majboor that captures the tragedy in personal terms. It is estimated that over hundred thousand women were abducted and raped on both sides during the Partition.
मजबूर
मेरी माँ की कोख मजबूर थी
मैं भी तो एक इन्सान हू
आज़ादी की टक्कर में
उस चोट का निशान हूँ
उस हादसे की लकीर हूँ
जो मेरी माँ के माथे पर
लगनी ज़रूर थी
मेरी माँ की कोख मजबूर थी
लानत हूँ मैं वो
जो इंसान पर पड़ रही
पैदाइश हूँ उस वक़्त की
जब टूट रहे थे तारे
जब बुझ गया था सूरज
और चाँद की आँख भी बेनूर थी
मेरी माँ की कोख मजबूर थी
मैं ख्रौंड हूँ उस ज़ख़्म का
मैं धब्बा हूँ माँ के जिस्म का
मैं ज़ुल्म का वह बोझ हूँ
जो मेरी माँ ढोती रही
मेरी माँ को अपने पेट से
एक बांस आती रही
कौन जान सकता है
कितना मुश्किल है
इन्सान के ज़ुल्म को
पेट में पालना
अंग अंग झुलसना
और हड्डियों को पिघलाना
फल हूँ मैं उस वक़्त का
जब आज़ादी के पेड़ पर
पड़ रही इक बौर थी
मेरी माँ की कोख मजबूर थी
Forced (1947)
When my mother's womb was forced
I came, as a child must
I am the mark
of our fight
for Independence
I am the scar
of a wound
left on her brow
When my mother's womb was forced
I am the shame
of mankind
born at a time
when sun and moon
hid their light
and stars fell
dead in the night
When my mother's womb was forced
I am the scab
in her womb
she had to nurse
by burning her bones
she smelled its stench
she had to nurse
by burning her bones
she smelled its stench
in the wind
When my mother's womb was forced
I am the fruit
When my mother's womb was forced
I am the fruit
which ripened
on the tree of Independence
When my mother's womb was forced
on the tree of Independence
When my mother's womb was forced
NOTES
Amrita uses an ingenious device in this poem to give voice to these abducted women: she chooses to write in the voice of a child born of rape during these times. This immediately makes personal and visceral thousands of such atrocities committed during that time. It is worth noting that she does not identify the child’s background or faith. What Amrita does identify is the child’s meaning to us all: I’m the scar...I’m the scab...I’m the shame...I’m the fruit.. of Independence. The poem is a devastating verdict on the price of the country's independence - and forces us to hear it from the voice of the innocent.
Amrita uses the metaphor of the womb as a contested social and personal landscape quite often in her poetry. During Partition, wombs of thousands of women were literally a political war zone and she calls out here the cost of such a war. Her womb metaphor and imagery is subtle and varied, rather than ideological. Womb is a social cost for a woman to bear in her poem Debt [Ek Ghatna], a personal salvation in Winter [Jada], and source of spiritual fire in Words [Akshar] and a place of hope in Prayer [Arz].
ਮਜਬੂਰ
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਮਜਬੂਰ ਸੀ
ਮੈਂ ਭੀ ਤਾਂ ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਟੱਕਰ ਵਿਚ
ਓਸ ਸੱਟ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਾਂ
ਓਸ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਚਿੰਨ ਹਾਂ
ਜੋ ਮਾੰ ਮੇਰੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ
ਲੱਗਣਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਮਜਬੂਰ ਸੀ
ਧਿਰਕਾਰ ਹਾਂ ਮੈਂ ਓਹ, ਜਿਹੜੀ
ਇਨਸਾਨ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੀ
ਪੈਦਾਇਸ਼ ਹਾਂ ਉਸ ਵਕ਼ਤ ਦੀ
ਜੱਦ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਰੇ
ਜੱਦ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ ਸੂਰਜ
ਤੇ ਚੰਦ ਵੀ ਬੇ ਨੂਰ ਸੀ
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਮਜਬੂਰ ਸੀ
ਮੈਂ ਖਰੀੰਡ ਹਾਂ ਇਕ ਜ਼ਖਮ ਦਾ
ਮੈਂ ਧੱਬਾ ਹਾਂ ਮਾੰ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦਾ
ਮੈਂ ਜ਼ੁਲਮ ਹਾਂ ਓਹ ਬੋਝ ਹਾਂ
ਜੋ ਮਾੰ ਮੇਰੀ ਢੋਂਦੀ ਰਹੀ
ਮਾੰ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਪੇਟ ਚੋਂ
ਸੜਿਆੰਦ ਇਕ ਔਂਦੀ ਰਹੀ
ਕੌਣ ਜਾਂ ਸਕਦਾ ਹੈ
ਕਿਤਨਾ ਕੁ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ
ਆਖਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ
ਇਕ ਪੇਟ ਦੇ ਵਿਚ ਪਾਲਣਾ
ਅੱਗਾਂ ਨੂੰ ਝੂਲਸਣਾ
ਤੇ ਹੱਡਾਂ ਨੂੰ ਬਾਲਣਾ
ਫਲ ਹਾਂ ਉਸ ਵਕ਼ਤ ਦਾ ਮੈਂ
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਬੇਰੀਆਂ ਨੂੰ
ਪੈ ਰਿਹਾ ਜਦ ਬੂਰ ਸੀ
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਮਜਬੂਰ ਸੀ
Majabūra
mērī māṁ dī kukha majabūra sī
maiṁ bhī tāṁ ika inasāna hāṁ
āzādī dī ṭakara vica
ōsa saṭa dā niśāna hāṁ
ōsa hādasē dā cina hāṁ
jō mā mērī dē mathē utē
lagaṇā zarūra sī
mērī māṁ dī kukha majabūra sī
dhirakāra hāṁ maiṁ ōha, jihaṛī
inasāna utē pai rahī
paidā'iśa hāṁ usa vaqata dī
jada ṭuṭa rahē sī tārē
jada bujha gi'ā sī sūraja
tē cada vī bē nūra sī
mērī māṁ dī kukha majabūra sī
maiṁ kharīḍa hāṁ ika zakhama dā
maiṁ dhabā hāṁ mā dē jisama dā
maiṁ zulama hāṁ ōha bōjha hāṁ
jō mā mērī ḍhōndī rahī
mā mērī nū pēṭa cōṁ
saṛi'āda ika aundī rahī
kauṇa jāṁ sakadā hai
kitanā ku muśakila hai
ākharāṁ dē zulama nū
ika pēṭa dē vica pālaṇā
agāṁ nū jhūlasaṇā
tē haḍāṁ nū bālaṇā
phala hāṁ usa vaqata dā maiṁ
āzādī dī'āṁ bērī'āṁ nū
pai rihā jada būra sī
mērī māṁ dī kukha majabūra sī
majaboor
meree maan kee kokh majaboor thee
main bhee to ek insaan hoo
aazaadee kee takkar mein
us chot ka nishaan hoon
us haadase kee lakeer hoon
jo meree maan ke maathe par
laganee zaroor thee
meree maan kee kokh majaboor thee
laanat hoon main vah
jo insaan par pad rahee
paidaish hoon us vaqt kee
jab toot rahe the taare
jab bujh gaya tha sooraj
aur chaand kee aankh bhee benoor thee
meree maan kee kokh majaboor thee
main khraund hoon us zakhm ka
main dhabba hoon maan ke jism ka
main zulm ka vah bojh hoon
jo meree maan dhotee rahee
meree maan ko apane pet se
ek baans aatee rahee
kaun jaan sakata hai
kitana mushkil hai
insaan ke zulm ko
pet mein paalana
ang ang jhulasana
aur haddiyon ko pighaalana
phal hoon main us vaqt ka
jab aazaadee ke ped par
pad rahee ik baur thee
meree maan kee kokh majaboor thee
